калаўрот
калаўрот
найпростае прылада для прадзення ўсяго адной ніткі пражы.
Калаўрот складаецца з вялікага колы, злучанага з дапамогай паса з калаўротам. Верацяно хутка круціцца, скручваючыся валакно ў пражу.
Калаўроты прыйшлі да нас з далёкай старажытнасці. Гэта быў спрадвечна жаночая праца - прасці пражу. «Прасніцы» - так называлася калаўрот. З восені да Вялікага Посту ў «нізенькіх светёлках» пры лучыне з ціхай песняй праллі сядзелі за сваёй працай да паўночы. Калаўроты рабілі з клёну, асіны, бярозы і ліпы.
Спачатку было ручное скручванне пражы, а затым вынайшлі верацяно і калаўрот. Першапачаткова калаўрот вынайшлі ў Старажытным Рыме. Пража ад першых старадаўніх самапрадак атрымлівалася рознай па якасці і таўшчыні. Гэта залежала ад пароды авечак, у які перыяд часу года была пастрыжаны авечка і ад многіх іншых фактараў. Як выконваўся ўвесь працэс прадзення? Правай рукой прыводзілі ў рух вялікае кола, а левай рукой выцягвалі пасму і падносілі да верацяна. У залежнасці ад кута нахілу пасмы да верацяна адбывалася закручванне або намотванне пасмы.
Прадзеннем займаліся жанчыны, а вось ўдасканаленне і вынаходніцтва - гэта было занятак мужчын. У 1530 г. Юргенс з Брауншвейга вынайшаў калаўрот з нажным прывадам, пры якім абедзве рукі маглі займацца прадзівам. Калаўрот сталі называць самопрялкой. Яна дазваляла зрабіць выцягванне, скручванне і намотванне ніткі. Апошнія дзве аперацыі былі ў нейкай ступені механізаваны, але ўсё-ткі ўручную даводзілася рабіць частковае закручванне. І толькі ў 1735 году Джон Уайт, па прафесіі механік, вынайшаў выцяжной механізм, які складаецца з двух выцяжных валікаў, якія, нарэшце, замянілі рукі жанчыны. Але не зусім, на такі прасьніцы можна было выкарыстоўваць валакна ўжо падрыхтаваныя, то ёсць часткова выцягнутыя. У гэтым у далейшым дапамагла вынайдзеная чесальные машына. Вось тады-то і сабраў цалкам механізаваную прадзільную машыну той жа Джон Уайт. Гэта адбылося ў 1741 годзе. Да уж занадта грувасткая і дарагая была яго машына.
Наступнай калаўротам стала калаўрот «Джэні», вынайдзеная Харгвисом. Назваў ён яе ў гонар каханай дачкі. Усё было добра ў гэтай машыне, але адзін недахоп - выцяжка была недастатковай, і пража атрымлівалася слабой, - прыходзілася дадаваць для крэпасці пражы нітка лёну.
І як яно часта бывае ў тэхніцы, так і адбылося - усе недахопы папярэдніх самапрадак былі ўлічаны, а вартасці аб'ядналі ў адной, - так зрабіў сваю прадзільную машыну Аркрайт. Працэс прадзення быў цалкам аўтаматызаваны. Але і потым, праходзіла час - заўважалі зноў недахопы, і зноў перараблялі і ўдасканалілі. Ды хіба можна ўсё апісаць вось так проста на адной старонцы ўсё тое, што давялося спазнаць самой прасьніцы і тым, хто з любоўю да працы і да тэхнікі прыклаў шмат намаганняў і высілкаў, каб калаўрот стала такой, якой мы бачым сёння.
Калаўрот як твор мастацтва
Калаўрот была не толькі працоўнай прыладай, ніякае іншае прылада працы так не упрыгожвалася. Яны і да гэтага часу лічацца творамі мастацтва. Для ўпрыгожвання самапрадак ўжывалася роспіс, разьба па дрэве, инкрустирование і іншыя метады дэкарыравання.
Такі прадмет стаяў як ўпрыгожванне хаты, выкарыстоўваўся ў народных абрадах, прыхарошвае манатонная праца прадзільніц. Акрамя роспісаў, часта на калаўротах красавалася подпіс майстра і дароўныя надпісы або пажаданні. Амаль усе метады разьбы па дрэве зарадзіліся менавіта пры ўпрыгожванні калаўротаў.
Паверхні калаўрота былі даволі складанымі. Можна зараз пабачыць на выставах, у музеях, а таксама на фотаздымках разьбяныя бакі, стояк з яблыкам, вежкі зверху і гэтак далей. У гэтым выпадку судзіць аб народным мастацтве, як аб прымітыўным, не варта. Наведваючы разнастайныя музеі, дзе выстаўлены старадаўнія калаўрота, можна ўбачыць наколькі шматгранна, складана і па-майстэрску яны былі ўпрыгожаны.
Вядома, кажучы пра роспісу, маюць на ўвазе калаўроты, якія былі цалкам ручнымі і складаліся з двух асноўных частак: вертыкальнай, куды прывязваецца прадзільная нітка, і гарызантальнай. Вертыкальная частка, у сваю чаргу, складалася з лапатай і шыйкі. Распісвалі і размалёўвалі ў асноўным лопаць.
Старажытныя звычаі, звязаныя з калаўротам
Калаўрот ўваходзіла ў народныя абрады і традыцыі. Яна часцей за ўсё суправаджала жанчыну ад нараджэння і да замужжа і далей у замужняй жыцця. Напрыклад, ва ўсходніх славян на прасьніцы або верацяне перарэзалі пупавіну, верацяно клалі ў калыску, а праз калаўрот перадавалі нованароджанага крыжовай маці.
Дрэннай прыкметай лічылася даць чужому чалавеку карыстацца асабістай калаўротам, якая мела подпіс. Калі хлопец і дзяўчына збіраліся пажаніцца, жаніх дарыў сваёй каханай калаўрот, зробленую ўласнымі рукамі і ўпрыгожаную. На такі прасьніцы змяшчалася яго подпіс і лічылася, што пасля такога падарунку ён абавязаны быў жаніцца.
Пралі ў асноўным зімой і восенню. Часта калаўрот ўдзельнічала і ў святочных традыцыях гэтага перыяду года. Напрыклад, з ёй звязана традыцыя катацца на Масленіцу. Жанчыны ў апошні дзень перад Вялікім постам каталіся на донцах калаўроты з ледзяной гары.
Лічылася, што чым далей яны даедуць, тым ўродзіцца даўжэй лён. Дрэнным прыкметай было ўпасці з калаўрота, гэта азначала, што пацярпелая жанчына не дажыве да восені. Ўдзельнічала калаўрот у гэтым свяце і ў чэхаў. Яе вазілі па вёсцы, упрыгожаную стужкамі, і пасля гэтага прадавалі ў карчме.
На Каляды, каб пазбегнуць заплевывания духаў, усе прадзільных інструменты хаваліся далей у камору. А ў сербаў гаспадыня хадзіла да быдла і прыносіла з сабой, акрамя калаўрота, таксама трохі прала. Гэта рабілася для таго, каб быдла не быў галодным. Першая наведвальніца дома на Каляды ў Славеніі павінна была трохі папрацаваць калаўротам для курэй і ўраджаю лёну. Там жа існаваў і такі звычай: нявеста павінна была хавай пасля першай шлюбнай ночы, а калаўрот ёй падавала свякроў; лічылася што гэта абяцае маладым багатую жыццё.
Існавалі таксама варажбы і магічныя абрады, звязаныя з калаўротамі:
• пралі дзве ніткі наадварот, адну для жаніха, а другую для нявесты, і пускалі на ваду; калі ніткі сыходзіліся, значыць, вяселлю быць, калі не - значыць, не лёс.
• На Тройцу нітка пускалі па вадзе і глядзелі, патоне яна ці паплыве; калі паплыве - лёсам дадзена жыццё, калі патоне - смерць.
• Лучыну ўтыкалі паміж масніц і абвівалі прадзівам з лёну. Потым пражу падпальвалі і глядзелі: куды схіліцца - адтуль лічылася і жаніх будзе.
• Пояс з прадзіва клалі каля парога царквы; і як завуць чалавека, які першы пераступіць парог, так будуць клікаць і жаніха.
• На вяселлях пралі нітку, якой звязвалі маладых на доўгае і шчаслівае жыццё.
• На нявесту ў лазні апраналі пояс з прадзіва. Па ліку вузлоў на поясе «праграмавалі» лік сыноў, якія ў яе народзяцца.
• Па колькасці вузлоў на нітцы, якой перавязвалі пупавіну, вызначалі, колькі яшчэ дзяцей народзіцца.
• У калыска нованароджанага клалі: для дзяўчынкі пряльце, а для хлопчыка цыбулька для адбівання воўны. У некаторых краях было прынята падвешваць прадмет, які адносіцца да калаўрота, напрыклад, верацяно або нажніцы, каля калыскі немаўляці, каб адцягваць ад начных духаў.
• Клубок нітак кідалі праз парог новага дома, каб трывала звязаць яго з лёсам новых уладальнікаў. Ўваходзілі ў дом па старшынстве, трымаючыся за нітку.
Прадзенне таксама цесна звязана і з міфалогіяй. Калаўрот лічылася звязанай з тым светам, а прадзенне - функцыяй некаторых міфалагічных персанажаў. Пралі або разматвалі клубок з прадзівам панны лёсу. Калі калаўрот на ноч была пакінутая без блаславеньня або з няскончанай кудзелі, па вераваннях ўсходніх славян, прала нячыстая сіла. Менавіта як намеснік або атрыбут нячыстай сілы калаўрот часцей за ўсё і ўспрымалі.
Дзяўчаты верылі, што пражу неабходна абавязкова скончыць напярэдадні Калядаў, інакш калаўрот прыйдзе за імі на вянчанне. Націск калаўрот дзіця павінен быў захварэць, дзяўчына - няўдала выйсці замуж, а ўбачыць у сне калаўрот ў руках кікімары на лаўцы было знакам да нябожчыка ў хаце.
Як бачна, калаўрот займала ў жыцці жанчыны тых часоў практычна ключавую ролю. Менавіта таму яны зараз і настолькі цэняцца як антыкварнае твор. Кожная калаўрот мела сваю гісторыю, якая доўжылася гадамі. Яна была сведкам нараджэнняў і вяселляў, любові і нянавісці, самых важных момантаў у жыцці кожнага чалавека.
